Teatr Wajdy: Noc listopadowa (1978)

13 stycznia 1974 roku odbyła się premiera zrealizowanego na deskach Teatru Starego w Krakowie przez Andrzeja Wajdę spektaklu „Noc listopadowa”. Inscenizacja przeszła do historii polskiego teatru; teatrolodzy i krytycy jednogłośnie okrzyknęli ją najbliższą artystycznemu zamysłowi pierwowzoru Wyspiańskiego spośród wystawionych do tamtej pory przedstawień opartych na tym należącym do kanonu polskiej dramaturgii klasycznej utworze. „Noc listopadowa” to trzeci po „Warszawiance” i „Lelewelu” dramat Stanisława Wyspiańskiego przedstawiający to wydarzenie historyczne. Pierwsze pomysły na tekst dramatu zanotował Wyspiański po swojej wizycie w Warszawie w 1898 roku, kiedy to zainteresowany relacjami z powstania listopadowego postanowił zwiedzić Łazienki Królewskie. Spacer ten wywarł na dramaturgu ogromne wrażenie i stał się głównym miejscem scenicznym tekstu opisującego wydarzenia kilku godzin nocy z 29 na 30 listopada 1830. Dziesięć scen-epizodów rozgrywa się a warszawskiej „Arkadii”, pełnej antycznych odniesień do filozofii o cyklicznym odradzaniu się, które może przypaść w udziale także udręczonej Polsce. Autor, zafascynowany Wagnerem, pozostawił drobiazgowe wskazówki co do oprawy muzycznej swego dramatu: uwertury, siedmiu antraktów oraz finale. Muzyce Zygmunta Koniecznego, który współpracował z Wajdą przy realizacji przedstawienia, udało się dopełnić treść sztuki. Cztery lata po krakowskiej premierze Andrzej Wajda przeniósł przedstawienie przed obiektywy Teatru Telewizji podnosząc je do statusu klasyka i czyniąc dostępnym dla szerokiej publiczności. Spektakl został zainscenizowany od nowa by można było w pełni wykorzystać możliwości, które daje medium telewizyjne. Wykorzystano naturalną scenografię i plenery Łazienek Królewskich, ulic warszawskiej Starówki i Belwederu. Zgodnie z pierwowzorem literackim i wcześniejszą inscenizacją teatralną, akcja utworu rozpięta została między perspektywami historyczną (będącą rekonstrukcją kilkunastu pierwszych godzin Powstania) i metaforyczną, w której ludzie jawią się marionetkami w rękach bogów, rozgrywających między sobą ich losy. To co stanie się z bohaterami jest postanowione przez siły wyższe, co przydaje treści utworu wymiaru antycznej tragedii.

W realizacji przedsięwzięcia na potrzeby telewizji pomogli Andrzejowi Wajdzie Anna Minkiewicz, Edward Kłosiński i Anna Mazurkiewicz. Scenografię przygotowała Krystyna Zachwatowicz, a w rolach głównych wystąpili między innymi Jan Nowicki, Teresa Budzisz-Krzyżanowska, Jerzy Stuhr, Tadeusz Bradecki, Jerzy Fedorowicz i inni. Powrót do przestrzeni, które zainspirowały Wyspiańskiego do napisania „Nocy Listopadowej” pozwolił uwiarygodnić przenikanie się wymiarów znaczeniowych na prawach poetyckiej wizji autora dramatu i reżysera oraz połączyć je w symboliczną i psychologicznie spójną całość, w której przenikają się wyroki boskie, losy poszczególnych ludzi, kraju, żywioły. Muzyka Zygmunta Koniecznego nadająca wajdowskiej inscenizacji nastrój i rytm sprawiła, że przedstawienie Teatru Telewizji przekroczyło kolejne gatunkowe granice zbliżając się do zamysłu twórczego autora dramatu, któremu środki wyrazu dostępne w jego czasach nie wystarczyłyby zapewne do opowiedzenia historii wolnościowego zrywu Polaków. W tym sensie Wyspiański wyprzedził, nie po raz pierwszy swoje czasy, a Wajda -również nie pierwszy i nie ostatni raz, pomógł urzeczywistnić wizje, które wyszły spod jego pióra.

Przedstawienie “Noc Listopadowa” zrealizowane w Teatrze Telewizji dostępne jest tu: https://vod.tvp.pl/website/noc-listopadowa,47370069